door: Norbert de Vries

Kom vanavond met verhalen

hoe de oorlog is verdwenen,

en herhaal ze honderd malen:

alle malen zal ik wenen.

(Leo Vroman)

Oorlogslijden

‘De oorlog is een proces, dat ook de winnende partij in den grond boort’ (uit: Proeven van een humoristisch-satyriek woordenboek der zamenleving, van Izaak Jacob Lion, 1845). Oorlog kent enkel maar verliezers. Zie hoe momenteel hele steden in de Oekraïne letterlijk met de grond gelijk worden gemaakt, en hoe tienduizenden Russische en Oekraïense soldaten daarbij het leven laten, en hoe talloos velen hun have en goed verliezen en op de vlucht slaan. Barre ellende, en het gaat maar door. Oorlog is hemeltergende waanzin, oorlog is het zwartste kwaad. Oorlogen heb je in alle soorten en maten, maar het resultaat is altijd en overal bittere ellende. ‘Dulce bellum inexpertis’ noteerde Erasmus in zijn Adagia, oorlog is zoet voor wie het nooit heeft meegemaakt. Voor wie het nooit aan den lijve heeft ondervonden.

Wie van na de oorlog is (en dat zijn we langzamerhand bijna allemaal), heeft een beeld van wat er gebeurd is: van de loopgraven van 14-18, van de bezetting van 40-45. We weten van de Holocaust, de moord op 6 miljoen Joden. We hebben een idee van de verschrikkingen op de slagvelden van de Grote Oorlog. We hebben er op school in ons geschiedenisboek over gelezen. Maar hoe het voelt, daarvan hebben we geen benul. De geur van wreedheid, de smaak van doodsangst, de klank van naderend gevaar, en hoe verwoesting er uitziet, dat is ons gewoonweg onbekend.

De biografie, niet de chronologie

Wat oorlog is, hoe het voelt, hoe het ruikt, waar het naar smaakt, leer je niet uit de beschrijving van de aanloop naar, de aanleiding tot, het verloop van de strijd, en zo voort, kortom, niet uit de ‘officiële’ geschiedschrijving, de chronologie dus, maar veeleer uit de persoonlijke verhalen van de mensen die het meemaakten. Cijfers, wat zeggen ze? Eerste Wereldoorlog 19 miljoen doden. Tweede wereldoorlog 70 miljoen. En die 6 miljoen vermoorde Joden… ook de enormiteit van deze gruwel is niet te bevatten. Ieder van die 6 miljoen was een mens, 6 miljoen keer een uniek mens. Abel Herzberg schreef dat je eigenlijk over elk van die mensen een biografie zou moeten schrijven, om te beseffen hoe kolossaal het kwaad van de Holocaust is geweest. Een kwaad zo overrompelend groot, dat je je al gauw verliest in de abstractie van de grote getallen en de vraag hoe het ooit zover heeft kunnen komen. De feiten zijn bekend. Maar begrijpen kunnen wij het nog altijd niet. Het zijn hun persoonlijke levensverhalen die dichtbij brengen wat niet te bevatten is.

Het imposante project van Tom Tacken

Tom is journalist. Hij is als regioverslaggever verbonden aan het Brabants Dagblad. Momenteel is met name Goirle zijn werkgebied. Ooit begon hij als stagiair bij de krant, en hij is er gebleven, inmiddels al 27 jaar. Trouw en trots (‘ik werk aan een dijk van een regionale krant’) is hij, en dat is een eigenschap, rep. een gevoelen waarvoor ik grote waardering heb. Bij die waardering van mij voegt zich nog bewondering: Tom Tacken beschikt over ‘een welversneden pen’, zoals dat vroeger - de tijd waarin met de bijgesneden ganzenveer werd geschreven - heette. Ik bedoel: hij schrijft in een zeer aangename, ja fraaie stijl.

Welnu, deze Tom Tacken heeft iets groots verricht. Hij heeft van 2009 tot 2014 wekelijks een podcast uitgebracht over de Eerste Wereldoorlog, ofwel de Grote Oorlog. Zijn verhalenreeks begint met de aanslag op kroonprins Franz-Ferdinand in Sarajevo op 28 juni 1914, en eindigt met de vrede van Versailles die precies 5 jaar later, op 28 juni 1919, werd getekend. Het is, zoals hij het zelf noemt, een ‘monsterproject’ geworden. Elke week een verhaal, een biografie, over een betrokkene. Tom schrijft: ‘Politici, kunstenaars, soldaten, vorsten, denkers, schrijvers, burgers - de daders en de slachtoffers, de ezels en de leeuwen, de schuldigen en de onschuldigen. Een keur aan karakters (…) kom je hier tegen.’ In totaal 261 gezichten van de Grote Oorlog. Bij elkaar zestig luisteruren aan mp3-bestanden (voor 20 euro kun je die bestellen;

mail veertienachttien@gmail.com

en u ontvangt ze via We Transfer). De verhalen zijn ook in boekvorm verkrijgbaar: vijf kloeke delen, te bekomen via hetzelfde mailadres.

Het project Veertien Achttien heeft zich mogen verheugen in een grote schare enthousiaste volgers, onder wie mensen als Maarten van Rossum (historicus), Hans Renders (directeur Biografie Instituut) en Ad van Liempt (programmamaker).

Het komt op herdenken aan, wil het verwerken een kans maken. Hoe anders?

Tom Tacken heeft in de afgelopen twee decennia in het Brabants Dagblad tal van korte verhalen geschreven over de herinneringen aan gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog. Het zijn de regionale verhalen. Ook Goirle is in de reeks vertegenwoordigd met de perikelen rond het beeld voor de goede Duitser Karl-Heinz Rosch, met de gezagvoerder Gordon Bennett die op Breehees stierf toen zijn vliegtuig neerstortte, met de jaarlijkse herdenking van de fusillade in de bossen van Gorp en Roovert, en met Astrid Hornikx die passagier was van de neergehaalde MH17. De verhalen handelen in hoofdzaak over de jaren 1940-1945, maar ook diverse andere oorlogen komen aan bod. We gaan zelfs even terug naar 55 vóór onze jaartelling, naar de Lithse Ham waar de troepen van Julius Caesar tienduizenden Germanen over de kling joegen. Het was een huiveringwekkende massaslachting. ‘Nee, dit was geen edele veldslag van dappere krijgers. Hier hebben Romeinse legionairs genadeloos ingehakt op vluchtende mannen en vrouwen, kinderen en bejaarden.’ Aan de andere kant van het tijdsspectrum zien we de oorlog in de Oekraïne, de naweeën voor de Dutchbatters van het Srebrenica-drama, en de vluchtelingen uit Syrië.

Tom beschrijft grote en kleine gebeurtenissen, en hoe het verdriet daarover door de generaties heen kan trekken. Elk verhaal begint met het woordje ‘hoe’. Bijvoorbeeld: ‘Hoe littekens de kinderen Leermakers voor altijd tekenden’. Hartverscheurende verhalen zijn het vaak.

Een aangrijpend beeld: een moeder die over de brokstukken van haar door een granaat getroffen huis kruipt en de doden telt: vijf van haar acht kinderen zijn omgekomen. Joke, die de ramp overleefde, vertelt: ‘Het was halfdrie. Mijn horloge was door de klap stil blijven staan. Maar ik had niks gehoord. Moeder schudde mij aan: ’Och Jo, leefde gij nog?’ Ik zag haar over de as kruipen, van de ene naar de andere. Ze graaide met haar handen naar haar kinderen.’

Of neem die ramp met de Cap Arcona, het Duitse schip dat vlak voor de capitulatie van Nazi-Duitsland in de Lübecker Bocht werd aangevallen. Het schip, met vele duizenden concentratiekampgevangenen aan boord, ging ten onder en meer dan zevenduizend mannen, onder wie driehonderd Nederlanders, stierven in het zicht van de vrijheid.

Al die verschrikkelijke verhalen mogen we niet vergeten.

Het is zoals Tom schrijft: ‘Wegdenken is inderdaad uit den boze. Het komt op herdenken aan, wil het verwerken een kans maken. Hoe anders?’

Bouwstenen voor het alomvattende verhaal van de oorlog

Al die geschiedenissen, die petites histoires, zijn belangrijk om een idee te krijgen van wat een oorlog teweeg brengt. Deze kleine verhalen zijn herkenbaar en vooral ook invoelbaar voor wie van ver na de oorlog is. Als het herdenken van de oorlogsslachtoffers beperkt blijft tot één dag, met een toespraak, twee minuten stilte en de Last Post, dan verzandt de herinnering snel. Daarom zijn de door Tom Tacken verzamelde kleine verhalen onmisbare bouwstenen binnen het grote verhaal van de oorlog.

Gelukkig heeft hij ze in een boekje gebundeld. Het boekje, ‘Van na de oorlog’, heeft hij in eigen beheer uitgegeven. Het is niet via de boekhandel te koop. Wie het wil aanschaffen diene zich in verbinding te stellen met de auteur via

print.24bookprint.com/tomtacken